Përcaktimi mes “rrugës që duhet të ndjekim” dhe “rrugës që duhet të shmangim”, nuk është aspak i lehtë për askënd. Sidomos pas akteve të dhunshme nga njëra anë në emër të një bote dhe terrorizmit intelektual nga ana tjetër, orientimi ynë bëhet gjithnjë e më i vështirë.
A na është dhënë identiteti përgjithmonë? Shkrimtari dhe filozofi libanez, me qëndrim të përhershëm në Francë, Amin Maluf, shprehet në librin e tij “Identitete vrastare” se identiteti ka të përhershëm vetëm disa elemente, si ngjyra, seksi, ndërkohë që shumëçka tjetër nuk bashkëlind me ne, por formohet apo shndërrohet gjatë udhës së jetës sonë. P.sh., pavarësisht gjuhës që kanë të përbashkët shqiptarët në Ballkan, të gjithë e dimë se është ndryshe të jesh shqiptar në Maqedoni, në Mal të Zi e ndryshe në Shqipëri e Kosovë. Është njëkohësisht ndryshe të jesh mysliman në Maqedoni e ndryshe në Shqipëri apo Kosovë. Po përse vallë gjithë ky ndryshim mes vendbanimeve të ndryshme të së njëjtës popullatë? Dhe, a kanë tentuar shqiptarët qëjetojnë në Shqipëri, Kosovë e Maqedoni t’i debatojnë këto ndryshime mes tyre që mund të jenë të rëndësishme kur flasim për “një gjuhë të përbashkët”? “Identiteti i çdo personi përcaktohet nga një bashkësi elementesh që patjetër nuk kufizohen vetëm në ato që përcaktohen në regjistrat zyrtarë. Sigurisht, pjesa më e madhe e njerëzve i përkasin një tradite fetare, një kombësie, nganjëherë edhe dy kombësive; një grupi etnik apo gjuhësor; një familjeje pak a shumë të madhe; një profesioni; një institucioni apo një grupi social…Të gjitha këto përkatësi, patjetër që nuk kanë të njëjtën rëndësi, gjithsesi jo në të njëjtën kohë. Por asnjëra nga ato nuk është plotësisht pa domethënie. Ata janë elementë përbërës të një personaliteti, mund t’i quajmë afërsisht ‘gjenet e shpirtit’, me kusht që të saktësohet se pjesa më e madhe e tyre nuk kanë bashkëlindur me njeriun”, shkruan Maluf në librin e tij “Identitete vrastare”, duke vënë theksin sidomos në konfliktet me bazë kulturore e fetare.
Po përse kaq konflikte në emër të kulturës?
Kur pyesim “Cilës kulture i përkasim?”, pak njerëz kanë të qartë përgjigjen. Por, në fakt, a mund ta përcaktojmë identitetin vetëm përmes një portretizimi të gjuhës dhe traditës sonë? A kemi ne dilemat tona përballë ngjarjeve të ndryshme? A është tradita jonë pjesë e kulturës së përgjithshme apo është e veçuar? Natyrisht për asnjë nga pyetjet, përgjigjet nuk mund të jenë të thjeshta. Askush nuk ka më vetëm një përgjigje për këto pyetje. Aq më pak që të ketë një përgjigje të gatuar dhe caktuar institucionalisht. Sepse ndjesitë brenda nesh kanë një tjetër lëvizje përballë furisë së informacionit e, sidomos, pranisë së konflikteve në emër të kulturës.
Në fakt, idetë rreth ndarjes dhe përplasjes së qytetërimeve të Samuel Hantigtonit, “Orientalizimi” i Eduart Saidit, konceptet identitare të Amin Malufit, skicat konfliktuale dhe anarkiste të Robert Kaplanit, përshkrimet e Bernard Luisit apo raportet gjeneologjike të identitetit që sugjeron Mishel Fukoja, janë vetëm një pjesë e hapur e debatit mbi konfliktet kulturore. Poshtë rrjedhës së debateve serioze, vlojnë në përditshmëri qëndrime që njeriun e vënë në një dilemë të madhe. Askush nuk e fsheh sot se detaje ta pavlerësuara nga ana jonë në përditshmëri mund të kthehen në një shkak të thjeshtë për një konflikt. Kohëve të fundit, sidomos pas rënies së diktaturave komuniste, përkatësia fetare i ka kaluar të gjitha çështjet e tjera në rreshtimin e shkaqeve konfliktuale, duke u bërë një shkak i menjëhershëm, jo vetëm i kuptimeve të ndryshme, por tashmë dhe i diferencimeve. Ndërkaq, përkatësia kombëtare vijon në Ballkan të krijojë ende hendeqe, sidomos mes shqiptarëve dhe fqinjëve. Shkupi po ecën në një rrugë me shumë të tatëpjeta, por duke bërë hapa që disa vite më parë as nuk mendoheshin, si p.sh përdorimi zyrtar i gjuhës shqipe në institucione. Ndërsa shqiptarët e Kosovës e ndeshin gjithnjë e më shumë me fqinjët e tyre serbë, që prej kohësh kanë marrë revansh e duke akuzuar ish-luftëtarët e UÇK-së për krime, ndërkohë qëplagët e masakrave të tyre kullojnë trishtim për këdo që kujton sadopak se çfarë ka ndodhur atje nga viti 1999 e më përpara.
Në fakt, që pas vitit 1993, kur Samuel Hantingtoni botoi artikullin “Përplasja e qytetërimeve”, të cilin më vonë e zgjeroi në trajtën e një libri, debati veçse është ndezur më shumë. Hantigtoni hodhi tezën se qytetërimi perëndimor po rivalizohet prej qytetërimeve të tjera dhe për rrjedhojë, në të ardhmen e afërt ekziston rreziku që konfliktet, të cilat sot i shohim në vijat e ndarjes së qytetërimeve, të marrin përmasa më të mëdha. Si vijë ndarëse të qytetërimeve Hantingtoni mori ndarjet e feve të mëdha ekzistuese dhe duke evidenduar qytetërime si: perëndimi, Amerika Latine, Islami, Japonia, konfucializmi, sllavo-ortodoksia, hinduizmi dhe një tjetër qytetërim i mundshëm në Afrikën nënsahariane. Në teorinë e tij Hantingtoni nuk e miraton bipolarizimin perëndim-lindje të botës me të cilën jemi mësuar shpesh të diskutojmë viteve të fundit.
Përballë Hantigtonit është Saidi, i cili e konsideron trajtimin e tij në përplasjen e qytetërimeve si ideologjik. Sipas Saidit, Hantingtoni kërkon t’i kthejë ‘qytetërimet’ dhe ‘identitetet’ në atë çfarë ato nuk janë: në entitete të mbyllura dhe të veçuara dhe që janë të spastruara nga larmia e rrymave dhe kundër rrymave që i japin jetë historisë njerëzore dhe që përgjatë shekujve kanë bërë të mundur që kjo histori të mos jetë vetëm histori e luftërave fetare dhe pushtimeve perandorake, por edhe ajo e shkëmbimeve, marrëdhënieve dhe e pasurimit të ndërsjellë.
Si do të orientohemi përballë kësaj çoroditjeje?
Përcaktimi mes “rrugës që duhet të ndjekim” dhe “rrugës që duhet të shmangim”, nuk është aspak i lehtë për askënd. Sidomos pas akteve të dhunshme nga njëra anë në emër të një bote dhe terrorizmit intelektual nga ana tjetër, orientimi ynë bëhet gjithnjë e më i vështirë. Do të mjaftonte që gjithsecilit nga ne, t’i bëhej një pyetje në një moment, se ku e gjen veten ai, që të kuptojë se as përgjigjet pa fund nuk do të ishin as të vërteta e as të dobishme plotësisht, pa e ditur ne më parë, se cilës kulturë i përkasim. Ndaj, në krizën mbarëbotërore të identitetit, për shkaqe të shtyrjes së kufijve të “turpit publik” dhe për shkak të jetesës në një “fshat global”, duhet që të gjejmë rrugët e mbrojtjes së identitetit që mund të mos na braktisë. Po cili mund të jetë ky identitet, ai që i përgjigjet besimit, gjuhës, racës apo kombit? Sipas Amin Maluf, ne mund të jemi pjesë e të gjithave bashkërisht, por ama vetëm njëra prej këtyre të veçantave merr rolin vendimtar në momente të veçanta, duke dominuar mbi vetitë e tjera që i bartim.
Parë sipas asaj që ngre Maluf si çështje, rezulton me rëndësi debati i brendshëm i gjithsecilit për të përcaktuar rendin e të veçantave të tij përballë botës. Kjo padyshim që nuk është e lehtë, sidomos me çështje që janë shumë afër personales, siç është besimi dhe raca. Kjo edhe për faktin se përputhen me çështje identitare të rangut të ndjesive intime. Ose të paktën më shumë intime se gjuha dhe kombi, të cilat duket sikur duhet t’i gjejmë edhe diku larg nesh argumentet mbrojtëse.
Megjithatë, p.sh., po të marrim debatet që ndodhin në Shqipëri, duket sikur askush nuk mund të vërë në dyshim se “integrimi për në BE është më i miri” dhe se gjithçka tjetër duhet lënë pas, duhet harruar, e mundësisht duhet delegjitimuar. Askush nuk kujdeset të lexojë rrathët e ndryshme të referencave identitare, të cilat sa janë tradicionale, aq janë edhe multikulturore.
Por, edhe nëse i kemi zgjidhur brenda vetes dilemat e këtyre pikëpyetjeve, nuk do të jemi kurrë të sigurt për aksidentet kulturore, racore, apo të aspektit kombëtar që mund të na ndodhin. Këto aksidente nuk kërkojnë përgjigje të programuara, por aftësi për të perceptuar se çfarë na kërkohet përballë realitetit dhe se si mund ta mbrojmë ne atë që besojmë se na përfaqëson dhe pjesë e së cilës ndjehemi.
A ka rrugëzgjidhje?
Edhe pse përgjigja nuk do të ishte aspak e lehtë, asnjëherë nuk do mungonte “PO”-ja. Shqiptarët kanë pasur shansin e madh të kuptojnë prej kohësh se idetë orientale dhe oksidentale nisin të jenë konfliktuale kur shihen si të tilla, ndërkohë që larg interpretimeve ekstreme, ata qëndrojnë ashtu përkrah, duke pasuruar njëri-tjetrin. Madje, gjithçka që është ndryshe nga ne, mund të jetë në pasuri, sidomos kur e kemi fqinj.
Por ajo që na rrezikon sot për një kuptim më të lehtë të këtij debati është informacioni, teknologjia, e cila e fut identitetin tonë në pikëpyetje të pafundme, të cilat nuk janë më vetëm pikëpyetje brenda nesh, por të përbotshme. Duket sikur tashmë janë përgjigje të përbotshme dhe ne duhet të mbajmë vesh. E pikërisht përballë kësaj furie, kemi nevojë të lexojmë më larg se sa na shfaqin, të rikthehemi drejt zgjidhjeve që kanë fituar kohën e tyre.“Tundimi për ta vendosur njerëzimin e sotëm në një shkallë vlerash ku ne qëndrokemi në majë është po aq i rremë nga pikëpamja shkencore dhe po aq i rrezikshëm nga pikëpamja morale sa edhe ndarja e gjinisë njerëzore në etnitete anatomiko-fiziologjike të mbyllura”, shprehet filozofi francez Alain Finkielkraut në librin e tij “Disfata e mendimit”.
E rëndësishme është të pohojmë se ndjesitë tona nuk i shmangim dot. Besimin jo se jo. Ndaj pa një meditim kompleks rreth këtij debati, që lidhet me identitetin, me besimin dhe me gjuhën, mund të kemi vetëm përgjigje të pjesshme, e si pasojë zgjidhje gjysmake. Ky meditim është i rëndësishëm pasi vetëm mbështetja në “të përhershmet” e pakundërshtueshme, rezulton të jetë një garanci se po i japim vetvetes nga ato përgjigje që do të na bëjnë të mendojmë më mirë për veten. Veçse leximi i tyre duhet të ecë paralel me kohën që jetojmë, ashtu siç jemi të këshilluar nga Librat, për të mos shmangur kurrë pikëpyetjet e kohës.
