Edikti i Milanos – i cili është quajtur edhe Edikti i dy Perandorëve – është shpallur më 15 qershor të vitit 313 në Nikomedi (Izmiti i sotëm në Turqi).
Shkruan: Behxhet Jashari
Ky vendim perandorak ligjërisht u dedikohej besimtarëve të krishterë të Lindjes, por edhe të gjithë njerëzve në përgjithësi, që vetë ata lirshëm të mund ta zgjedhin religjionin e tyre dhe ritet fetare t’i praktikonin ashtu siç dëshirojnë.
Çështja e tolerancës dhe e bashkëjetesës ndërmjet njerëzve të bashkësive të ndryshme etnike dhe religjioze është temë e cila vazhdimisht na imponohet si e rëndësishme dhe e nevojshme. Të flitet për tolerancën do të thotë të flasim për jetën në teori dhe në praktikë. Toleranca, në përgjithësi, është kriter për aftësinë jetësore të të gjitha bashkësive etnike e religjioze, sepse koloriti kulturor dhe ai fetar nuk është dukuri e re. Historinë e Europës e shënojnë zhvillimet e migrimeve interkontinentale, korrigjimi i kufijve dhe ndikimi i kolonializmit dhe i perandorive multinacionale. Shoqëritë të cilat u mbështetën në parimet e pluralizmit politik dhe të tolerancës në shekujt e fundit, na mundësuan të jetojmë me bashkësi të ndryshme. Në disa dekada të fundit diversioni kulturor si duket mori një hov, kur Europa tërhoqi migrues të shumtë nga Lindja. Në një gjendje të këtillë pluralizmi, toleranca dhe botëkuptimet e gjera janë më të rëndësishme se kurdoherë.
Gjykata Europiane për të Drejtat e Njeriut konsideron se pluralizmi është ngritur mbi “pranimin dhe respektimin e vërtetë të llojllojshmërisë dhe dinamikës së traditave kulturore, të identiteteve etnike dhe kulturore mbi pranimin e botëkuptimeve fetare, artistike, letrare dhe të ideve dhe koncepteve shoqërore e ekonomike dhe se bashkëpunimi i ndërsjellë ndërmjet individëve dhe grupeve të identiteteve të ndryshme është me domethënie esenciale për arritjen e kohezionit social”. Kultura e tolerancës, në fakt, është pranimi ose përkrahja e tjetrit si krijesë e Zotit…
Në këtë tekst do ta paraqesim frymën e tolerancës fetare që ekziston në Ediktin e Milanos dhe atë që është e regjistruar në Kartën e Medines, duke pasur parasysh se këto dy dokumente në kohën e tyre ishin revolucionare. E para u paraqit brenda territorit gjeografik të Perandorisë Romake në fillim të shek. IV, ndërsa tjetra në Gadishullin Arabik (shek. VII).
Sa i përket Perandorisë Romake, kjo perandori nën sundimin e saj përfshinte një numër të madh të popujve, religjioneve, kulturave dhe qytetërimeve. Një periudhë të gjatë kohore administrimi romak u tregua mjaft tolerant. Me ekspansionin e saj në tre kontinente, Perandoria Romake nuk orvatej ta përhapte paganizmin, por fuqinë dhe ndikimin e saj. Popujve të nënshtruar, thjesht, ua linin zakonet dhe besimit e tyre! Në fakt, romakët më shumë i pranuan hyjnitë nga popujt e huaj të nënshtruar sesa që ua imponuan atyre hyjnitë e tyre pagano-romake. Thuhet se në ato kohë adhuroheshin rreth dy mijë hyjni të tyre dhe të huaja.
Qëndrimi i pushtetit romak ndaj religjioneve ishte më tepër se tolerant. Sa i përket zgjerimit të Krishterimit në ato kohë, e vërteta është se të gjithë perandorët romakë – duke filluar që nga Neroni (37-68) e deri te Diokleciani (248-305) – i ndoqën në mënyrë të pamëshirshme besimtarët e krishterë. Ato përndjekje ishin të formave të ndryshme. Honore, një historian romak, e përcaktoi në dhjetë numrin e përndjekjeve, duke i karakterizuar si më të përgjakshmet. Numri dhjetë u pranua si numër simbolik, duke u krahasuar me dhjetë fatkeqësitë e Faraonit të cilat janë konsideruar si prototip i përndjekjeve ndaj të krishterëve. Perandori Klaudije I (sundoi nga viti 41 e deri në vitin 54) filloi t’i përndiqte të krishterët për shkak se ata, të nxitur nga një profet Chrestos, shkaktonin trazira. Historiani Skenton thotë se nuk kemi të bëjmë me persekutim të të krishterëve, por vetëm me dëbimin e judenjve nga Ro-ma. Historianët shënuan se përndjekjet të cilat i realizoi Neroni konsiderohen si më të tmerrshme. Në kohën e tij ai i akuzoi të krishterët për shkaktimin e një zjarri në Romë, andaj urdhëroi që ata të persekutohen dhe të zhduken… Neroni kishte mbytur mijëra njerëz, ndër ta edhe vëllain e tij, edukatorin dhe filozofin e njohur Seneka, si dhe nënën dhe bashkëshorten e tij. Ai po ashtu e kishte dënuar me vdekje edhe Shën Pjetrin dhe Shën Palin në vitin 64 të erës së re etj.. Thuhet se Shën Pjetrin e kishte kryqëzuar me kokën poshtë, ndërsa Shën Palin me prerje të kokës. Ndër përndjekjet më të tmerrshme ndaj monoteistëve të asaj kohe llogaritet edhe ajo të cilën e ndërmori perandori Decius (249-251) i cili në vitin 249 nxori një edikt, përmes të cilit i detyronte të krishterët që të flijojnë ndonjë kafshë për hyjnitë paganë. Kjo përndjekje u drejtua më tepër ndaj priftërinjve dhe episkopëve, me ç’rast në Romë u martirizua një episkop i njohur me emrin Fabian (236-250), ndërsa anembanë Perandorisë u ekzekutua një numër i madh i priftërinjve dhe episkopëve, si në Aleksandri, Jerusalem, Antioki etj.
Në fillim të shek. II Krishterimi ishte në ngritje të fuqishme. Thuhet se numri i të krishterëve në mesin e shek. III ishte rreth tre milionë, ndërsa vetëm pak para fillimit të qeverisjes së Dioklecianit (245-313) ky numër u dyfishua dukshëm. Në fillim të shek. IV të krishterët për-bënin afërsisht një të dhjetën e banorëve të Perandorisë dhe ekzistonin rreth 1.500 qendra të episkopive, përkatësisht 800-900 episkopi në pjesën lindore dhe 600-700 në pjesën perëndimore të Perandorisë. Besimtarët e krishterë tanimë ishin të pranishëm pothuajse në tërë territorin e Perandorisë, madje edhe në pallatin perandorak… Sipas shkrimeve të Laktanciut Priska, bashkëshortja e Dioklecianit dhe e bija e tij Valerija, ishin me besim të krishterë ose të paktën e simpatizonin krishterimin, e ndoshta, siç thuhet, “e kishte toleruar besimin e krishterë në familjen e tij, përkatësisht ndaj bashkëshortes së tij Valerijes dhe të bijës Priskës”.
Persekutimet dhe dëbimet ashpërsoheshin atëherë kur qeveritarët romakë shihnin te të krishterët rrezik potencial kundruall sistemit qeverisës aktual perandorak ose me pretekstin për mossuksesin ushtarak ose politik të qeveritarëve. Përmes edikteve perandorake, si dhe përmes akteve të tjera ligjore, të krishterët u nënshtroheshin persekutimeve me nivele të ndryshme të ashpërsisë, ndërsa gjatë periudhës së sundimit të Dioklecianit u publikuan disa edikte kundër lirive fetare, përkatësisht kundër të krishterëve. Persekutimet dhe përndjekjet ndaj të krishterëve qartë i përshkruan historiani kishtar Eusebiu i Cesaresë së Palestinës në veprën e tij “Historia Ecclesiastica” (Historia e Kishës). Gjithashtu, edhe perandori Galerius do të merret me përndjekjen e të krishterëve të hershëm. Pas vdekjes së Dioklecianit do të vijojë periudha e lirisë së fesë për të krishterët. Në fakt, me ardhjen e mbretit Konstandini I do të vijojë Edikti i njohur i Milanos për lirinë e fesë.
Një dokument i rëndësishëm historik për lirinë e besimit kristijan
Edikti i Milanos – i cili është quajtur edhe Edikti i dy Perandorëve – është shpallur më 15 qershor të vitit 313 në Nikomedi (Izmiti i sotëm në Turqi). Ky vendim perandorak ligjërisht u dedikohej besimtarëve të krishterë të Lindjes, por edhe të gjithë njerëzve në përgjithësi, që vetë ata lirshëm të mund ta zgjedhin religjionin e tyre dhe ritet fetare t’i praktikonin ashtu siç dëshirojnë.
Pas fitores te Ura e Milvisë më 27 tetor të vitit 312, Konstandini I qëndroi në Romë rreth dy muaj, me qëllim që aty t’i zgjidhë disa çështje thelbësore të Perandorisë. Deri në betejën e lartpërmendur Konstandini I nuk ishte i krishterë. Megjithatë, një ditë më vonë ai do të sillet si një i krishterë i denjë, edhe pse deri te kryqëzimi i tij i vërtetë do të kalonin edhe 25 vite të plota. Sidoqoftë, menjëherë pas hyrjes së tij në qendrën e Romës së asaj kohe, më 29 nëntor të vitit 312, Konstandini I nuk u fut si zakonisht në Capitol, siç vepronin perandorët paraprakë, që të flijojë në shenjë falënderimi ndaj zotit romak Jupiterit, e as që e vizitoi Senatin që ishte me karakter akoma pagan. Me këtë ai dëshiroi të dëshmojë se fitoren e realizuar nuk ia ka borxh as Senatit, as Jupiterit, por një zoti tjetër….
Në fillim të vitit 313 ai u nis për në Milano, që atëherë ishte kryeqyteti i pjesës perëndimore të Perandorisë. Në kryeqytet udhëtoi për të lidhur aleancë politike me Liciniun, të cilën duhej ta përforconte përmes martesës së gjysmë-motrës së tij, Konstancës, me Liciniun. Gjithashtu, Konstandini I dhe Liciniu në Milano duhej të flisnin edhe për qëndrimin armiqësor të Maksim Daisë ndaj të krishterëve, gjë që ishte në kundërshtim me urdhrin perandorak të Galeriusit, të lëshuar dy vite më parë, përkatësisht më 30. IV. 311 nga Serdika (Sofja e sotme). Në takimin në Milano, në shkurt të vitit 313, dy augustët (Konstandini dhe Liciniu) ranë dakord për nevojën e masave të reja politike dhe ekonomike, që do ta theksonin barazinë e të krishterëve në raport me besimet e tjera. Konkluzionet dhe vendimet e tyre (gojore), Liciniu dhe Konstandini i mbështetën në Ediktin e Galeriusit. Marrëveshja e tyre, së bashku me disa shtesa dhe zgjerime të rëndësishme, në esencë ishte vetëm konfirmim i Ediktit të Galeriusit për Tolerancë, i publikuar më 30 prill të vitit 311 në Serdikë.
Edikti i Milanos, i publikuar më 15 qershor të vitit 313, paraqet aktin e lirisë fetare, që nga njëra anë ua lejoi pjesëtarëve të religjionit të krishterë lirinë e fesë dhe të drejtën të ekzistojë në nivel të barabartë me besimin zyrtar romak politeist dhe, nga ana tjetër, e hapi derën e tolerancës fetare për të gjitha besimet ekzistuese në mbarë territorin e Perandorisë.
Shikuar historikisht, Edikti i Milanos paraqet vendimin e parë ligjor të përkufizimit të pushtetit perandorak dhe aktin e parë juridik që në mënyrë e ndau të qartë pushtetin laik nga ai fetar. Dokumenti nuk i favorizon të krishterët kundruall paganëve, por thjesht vetëm i barazon me ata. Edikti i shfuqizon të gjitha kufizimet ekzistuese paraprake në Ediktin e Galeriusit, ndërsa zyrtarëve kishtarë ua garanton trajtimin e njëjtë me të gjithë udhëheqësit të religjioneve tjera të asaj kohe.
Në vazhdim vijon një pjesë nga teksti i Ediktit të Milanos, sipas të cilit religjioni i krishterë shpallet i lirë. Teksti është nga “Historia Ecclesiastica” (Historia e Kishës) të Eusebiut të Cesaresë siç vijon:
“Duke pasur parasysh që liria e ushtrimit të fesë nuk duhet ndaluar dhe se i duhet njohur secilit e drejta për ta nderuar Perëndinë, siç e gjen të udhës, kam dhënë urdhër edhe më përpara që të krishterëve t’u lejohet ta ruajnë kultin dhe besimin e tyre. Pra, unë perandori Konstandin, bashkë me perandorin Licini, kemi ardhur në Milano dhe kemi menduar për gjithçka që është e dobishme dhe e mirë për shtetin. Vendosëm, ndër shumë të tjera, të cilat i konsideruam të dobishme për shoqërinë, t’i rregullojmë së pari ato që kanë lidhje me adhurimin e Perëndisë, domethënë t’u akordojmë si të krishterëve, ashtu dhe të gjithë të tjerëve lirinë, për ta zgjedhur nderimin e Perëndisë, që ata vetë do të pëlqejnë, që Perëndia të tregohet dashamirës për ne dhe për të gjithë sa jetojnë në perandorinë tonë. Veç kësaj, vendosëm në lidhje me të krishterët, që lokalet ku ata zakonisht mblidheshin, t’u kthehen përsëri gradis dhe pa vonesë, qoftë të konfiskuara nga shteti, e qoftë të blera nga të tjerët. Edhe nëse dikujt i janë dhuruar këto lokale, t’ua kthejë detyrimisht të krishterëve. Dhe, nëse të krishterët kanë pasur përveç lokaleve të kultit edhe të tjera, jo si pronë vetjake, por që i përkisnin bashkësisë së tyre, ju urdhërojmë që t’i ktheni… Zbatojeni sa më parë këtë urdhër, që të ndihmoni në ruajtjen e qetësisë publike. Rregullat e kësaj urdhërese t’u bëhen të njohura të gjithëve, prandaj i afishoni kudo”. (“Historia Ecclesiastica”, X,V).
Përmes Ediktit u dekretua jo vetëm liria e besimit të krishterë, por edhe paganizmit iu dhanë disa privilegje. Në fakt, ndër shumë privilegje të cilat i fituan pjesëtarët e religjionit të krishterë, janë edhe këto në vijim:
- kishat u liruan nga tatimet, duke ua kthyer edhe pronat e konfiskuara dhe duke ua njohur të drejtën që të pranonin pasuri të patundshme në formë dhurate;
- u dëmshpërblyen të gjithë të krishterët që kishin përjetuar dëme materiale nga persekutimet;
- u rikthyen në funksionet publike ata që ishin shkarkuar për shkakun se qenë të krishterë;
- kishës iu dha e drejta të lirojë skllevër;
- episkopëve iu dha e drejta për t’i gjykuar besimtarët e krishterë sipas ligjit;
- shpallja e ditës së diel si ditë pushimi në gjithë Perandorinë;
- abrogimi i dënimit me vdekje në kryq;
- ndalesa e luftimeve të gladiatorëve;
- inkurajimi i institucionit të familjes, duke ia hequr të drejtën e babait (pater familias) që t’i vriste ose t’i shiste fëmijët e tij;
- kufizimi i divorcit, duke dënuar kurorëshkeljen e duke i ligjësuar të drejtat e trashëgimisë, etj.
Edikti i Milanos paraqet kthesë historike në teologjinë e krishterë, që nënkupton se Krishterimi bëhet religjion i lirë, ndërsa paganizmit i hiqet epiteti religjion zyrtar perandorak.
Vendimi perandorak në Milano ndërmjet Konstandinit dhe Liciniut, si dhe reskripti i Nikomedisë, nuk paraqisnin ndonjë zgjidhje të qëndrueshme afatgjate politike për Perandorinë, por vetëm zgjidhje të përkohshme të çështjes së krishterë në nivel perandorak, sepse pas një periudhe shumë të shkurtër ata dy (Konstandini dhe Liciniu) shfaqën qëndrime të kundërta në lidhje me çështjet që kishin të bëjnë me tolerancën fetare ndaj të krishterëve. Për Liciniun këto ishin të drejta maksimale, të cilat mund t’i gëzonin të krishterët, ndërsa për Konstandinin – i cili edhe më tej mbante qëndrim tolerant ndaj besimit tradicional pagan – ky ishte vetëm një fillim në drejtim të të drejtave më të gjëra të cilat ai synonte t’ua jepte të krishterëve. Përveç simboleve pagane nëpër monedha, tani u paraqitën edhe simbole të krishtera, si p.sh. monogrami i Krishtit dhe kryqi, i cili në monedhat e para do të vendoset në vitin 314, ndërsa në monedhën perandorake akoma qëndronte titulli Pontifex maximus i kultit pagan me simbolet e zakonshme pagane etj. Këto qëndrime japin të kuptohet se mbreti i Perëndimit tanimë përfundimisht ishte përcaktuar për religjionin e ri.
Si rezultat i tolerancës së Konstandinit ndaj krishterëve dhe Krishterimit, me urdhër të tij në Perëndim do të ndërtohen njëmbëdhjetë objekte sakrale, prej të cilave numri më i madh në Romë. Po ashtu, në vitin 313 Konstandini do t’ia dhurojë papës Miltiadit pallatin e Lateranit dhe do të fillojë me ndërtimin e Bazilikës së Lateranit – “nëna e të gjitha kishave”…. Në vitin 315 Konstandini I do të urdhërojë heqjen e dënimit me vdekje në kryq, ndërsa në vitin 319 disa grupe mjeshtërish filluan me ndërtimin e bazilikës së Shën Pjetrit, ndërsa më pas filloi të ndërtohet edhe bazilika e Shën Palit, por jashtë mureve të qytetit. Në vitin 321 përfundimisht do të shfuqizohet edhe haruspexi. Ky ishte fillimi i ardhmërisë së qetë dhe i zhvillimit të Krishterimit. Kjo do të thotë se që nga viti 312 perandori Konstandin I haptazi do ta ndihmojë Krishterimin. Gjatë asaj kohe atyre u kthehet toka e konfiskuar më parë përmes ligjeve të dekretuara nga Diokleciani. Në vitin 321, përkatësisht tetë vite pas Ediktit të publikuar, Konstandini ua lejoi të krishterëve që t’ia dhuronin lirshëm pasurinë e tyre Kishës, si dhe urdhëroi edhe shenjtërimin e ditës së diel, duke deklaruar: “Në ditën e shenjtë të diellit të gjithë nëpunësit, banorët e qyteteve dhe zejtarët duhet të pushojnë. Vetëm ata të cilët merren me bujqësi lirisht mund t’i kryejnë punët e tyre…”. Përveç kësaj, ai do t’i lirojë priftërinjtë e krishterë edhe nga tatimet publike, një privilegj që më parë e gëzonin zyrtarë të caktuar paganë, ndërsa si shprehje e tolerancës ndaj krishterimit, për emblemë mbi mburojat e ushtarëve të tij do ta marrë kryqin me shkresën “en tuto nika” (me këtë do të fitosh), që ishte shfaqur në qiell tek ura e Milvisë. Megjithatë, fitoren do ta festojë sipas mënyrës tradicionale romake, përkatësisht me një Hark Triumfi!
Qëndrimet e kundërta ndërmjet Konstandinit I dhe Liciniut rreth çështjeve që kishin të bëjnë me tolerancën fetare shkaktuan ndarje të mëdha ndërmjet tyre. Liciniu do ta rifillojë përndjekjet ndaj të krishterëve, të cilët jetonin në territoret ku ai sundonte. Ai do të urdhërojë përjashtimin e krishterëve nga radhët ushtarake. Të gjithë ata të krishterë të cilët u gjetën në shërbimet e ndryshme në oborrin perandorak, u privuan nga liria, ndërsa pasuria e tyre u konfiskua. Liciniu, gjithashtu, i ndaloi predikimet e priftërinjve, duke e bërë të vështirë mbajtjen e riteve fetare krishtere, madje në disa raste u shqiptuan edhe dënime me vdekje. Megjithatë, kjo politikë e përndjekjeve të Liciniut nuk do të zgjasë shumë, sepse ndodhi konflikt ushtarak… Më 8 tetor të viti 314 për herë të parë pati një konflikt të armatosur ndërmjet Konstandinit dhe Liciniut. Beteja do të zhvillohet afër qytetit Cibalae (sot Vinkovci i Kroacisë). Rivalët perandorakë edhe një herë do të futen në betejë… Liciniu pësoi humbje të mëdha: në Adrianopolis (Edirne) më 3 korrik të vitit 324 dhe në Crisopolis (sot pjesa aziatike e Stambollit që quhet Yskydar) më 18 shtator në të njëjtin vit dhe gjatë kësaj beteje Liciniu u kap rob dhe u fut në një burg të Selanikut. Si i akuzuar për komplot, Liciniu – me urdhër të Konstandinit I – në vitin 325 do të ekzekutohet. Pas fitores ndaj Liciniut në vitin 324 në pjesën lindore të Perandorisë, Konstandini I urdhëroi të ndërtohet nga një kishë e madhe pothuajse në të gjitha qytetet më të rëndësishme të Lindjes, prej të cilave më e rëndësishmja është bazilika e lindjes së Jezuit (Isaut) në Bethlehem, e cila filloi të ndërtohet në vitin 326, si dhe bazilika e ringjalljes së Jezuit në Jerusalem, që filloi të ndërtohet në vitin 328. Pa dyshim projekti më i madh ndërtimor i Konstandinit I ishte themelimi i një qyteti të ri dhe të madh të quajtur Roma e Re, që ndodhi në vitin 324. Ky qytet më vonë u quajt Konstandinopolis (Qyteti i Konstandinit). Më 330 perandori në fjalë edhe zyrtarisht e transferoi selinë e Perandorisë. Në një periudhë prej dy shekujsh, përkatësisht nga sundimi i Konstandinit I e deri te ai i Justinianit, në mbarë Perandorinë Romake u pasuruan njëmijë e tetëqind kisha. Janë këto dhurata që erdhën nga sundimtarët dhe besimtarët e krishterë.
Edhe pse Krishterimi mori një rrjedhë të zgjerimit të sigurt, prapëseprapë Edikti i Milanos nuk shpreh besnikëri të plotë e serioze ndaj Krishterimit, sepse dokumenti në esencë përmban frymë politike e asgjë më tepër. Sipas dëshmisë së Laktanciut, një gjë e tillë është plotësisht e qartë edhe në fjalët e para të këtij dokumenti ku thuhet: “Atëherë kur Konstandin Augusti dhe unë Licinije Augusti fatmirësisht u takuam në Milano dhe pasi që shqyrtuam gjithçka që është në interes të përgjithshëm, menduam se në vend të parë duhet ta vendosim atë që ka të bëjë me respektin ndaj hyjnive dhe t’ua japim të drejtën të krishterëve dhe të gjithë të tjerëve që ta përcjellin lirshëm religjionin të cilin ata e dëshirojnë, kështu që çdo hyjni të mund të jetë i mëshirshëm ndaj nesh dhe ndaj të gjithë atyre që janë nën sundimin tonë”.
Nga teksti kuptohet se hartuesit e Ediktit shpresojnë se ai mund të luajë rol tepër të rëndësishëm politik, ndërsa pohimi për korrektësinë e tij përmban funksion propagandues. Një gjë e këtillë mund të shihet edhe nga vetë fakti se në tërë dokumentin paraqitet një lloj tolerance religjioze shterpë dhe naive. Të krishterët mund të pohojnë se ata në këtë dokument nuk e festojnë “teologjinë” e Konstandinit, por faktin se me këtë dokument Krishterimi për së pari herë është pranuar ligjërisht. Në dokument theksohet se të krishterëve u jepet liria e besimit, por aty gjithashtu në mënyrë korrekte thuhet se ajo e drejtë u jepet edhe religjioneve të tjera. Në këtë edikt kujdes të veçantë i kushtohet kthimit të të drejtave qytetare dhe atyre pronësore të krishterëve. Në fund sërish theksohet se e gjithë ajo është bërë “me qëllim që mëshira e Zotit të jetë me ne, të na ndihmojë dhe të na mbrojë në sukseset tona së bashku me mirëqenien e shtetit”. Edhe pse dukej qartë se pas Ediktit të Milanos qëndron interesi politik, e jo ai i besimit dhe monoteizmit, në analet e historisë ky dokument do të regjistrohet si një akt i rëndësishëm historik që ka karakter teologjik, përkatësisht si dokument ku theksohet ideja e tolerancës universale religjioze.
Falë Ediktit të Milanos mbreti Konstandin I do të konsiderohet si sunduesi i parë i krishterë, pasi që besimtarëve të krishterë ua ofroi të drejtën e besimit, madje ai do të merret edhe me themelimin e kuvendeve kishtare, kështu që në vitin 325 në Nikejë (qyteti i sotëm Iznik në Turqi) e thërret Koncilin e Parë kishtar. Ky tubim, në fakt, ishte më i rëndësishmi në tërë historinë e krishterë… Shkaku i thirrjes së Koncilit ishte herezia e arianizmit.
Konstandini I e kuptoi qartë se vetëm përmirësimi i marrëdhënieve me besimtarët e religjionit të krishterë mund të jetë faktor i rëndësishëm stabilizues i Perandorisë, kështu që bëri një përzierje politike të religjionit të Kishës zyrtare me religjionin e vjetër të Shtetit Romak. Ai publikisht nuk pranoi, nuk refuzoi e as që i dha rëndësi njërës mbi tjetrën, por ua ofroi krahun të dyjave.
Vështrim kritik rreth Ediktit të Milanos
Në më shumë tekste të historisë së Krishterimit të hershëm qëndron se të krishterëve u është lejuar lirshëm ta predikonin fenë e tyre vetëm falë urdhrit perandorak të firmosur nga Konstandini I dhe Liciniu në shkurt të vitit 313 në Mediolanum (Milano), i njohur ndryshe si Edikti i Milanos. Megjithatë, edhe pse flitet dhe shkruhet shumë për këtë edikt, prapëseprapë sot nuk posedojmë kurrfarë akti juridik perandorak, i cili është shpallur në Milano në shkurt të vitit 313 me qëllim të lejimit të Krishterimit!
Atëherë kur Liciniu e mposhti Maksimin nga Daija dhe pas hyrjes në Nikomedi më 13 qershor të vitit 313, ai e publikoi reskriptin për lirinë fetare dedikuar të krishterëve. Në fakt, reskripti i Nikomedisë është publikuar dy ditë para Ediktit të Milanos, pra më 13 qershor të vitit 313, ndërsa Edikti i Milanos publikohet më 15 qershor të vitit 313. Historiani dhe teologu katolik, Stjepan Krasiq, pohon se “lirinë e predikimit të fesë së pari herë e shpalli Galeriusi në prill vitit 311 përmes Ediktit të tij të Serdikës, i njohur si Edikti për Tolerancë. Ky Edikt i dedikohej mbarë Perandorisë. Me këtë kuptojmë se Konstandini I, i cili ishte perandor i pjesës perëndimore të Perandorisë dhe Liciniu, i cili ishte perandor i pjesës lindore të Perandorisë, nuk publikuan kurrfarë Edikti të Milanos në vitin 313, por me marrëveshje të përbashkët vetëm e konfirmuan dhe sado pak e zgjeruan Ediktin për Tolerancë të Galeriusit”.
Reskripti i Nikomedisë është rezultat i marrëveshjes së famshme në Milano dhe me siguri reflekton statusin dhe esencën e marrëveshjes në fjalë. Është ky akt i cili u reflektua në formë të shkruar nga Liciniu, e që nga i njëjti u publikua më 13 qershor të vitit 313 nga rezidenca e tij në Nikomedi. Duke pasur parasysh se asnjë akt i lëshuar nga Konstandini I në shkurt të vitit 313 në Milano nuk është ruajtur, disa historianë shprehin dyshimin se a ekzistoi vallë ndonjëherë Edikti i Milanos? Sipas historianit, i cili njëkohësisht njihet edhe si ekspert i ligjit mesjetar bizantin, prof. Sërxhan Sharkiq, ka të ngjarë që Konstandini as që ka publikuar ndonjë dokument për lejimin e Krishterimit, sepse në pjesën perëndimore të Perandorisë Romake, ku ai qeverisi, nuk kishte përndjekje ndaj të krishterëve, e as që kishte nevojë për mbrojtjen e tyre përmes ndonjë edikti perandorak. Në anën tjetër, në pjesën lindore të Perandorisë, ku kishte më tepër popull dhe dukshëm më shumë të krishterë, Konstandini I kishte më shumë arsye për ta detyruar Liciniun – i cili ishte armiqësisht kundër tij – që ta publikojë urdhrin. Për këtë shkak edhe meritat – për atë që ne tradicionalisht e quajmë Edikti i Milanos – i atribuohen Konstandinit I! Në ato kohë të krishterët në Perandori e përbënin numrin më të madh, kështu që ky urdhër interpretohej si liri e fesë për të krishterët, madje jo vetëm për të krishterët, por për të gjitha fetë e tjera.
Nëse është kështu, atëherë çfarë përmban Edikti i Milanos, që u publikua më 15 qershor të vitit 313 dhe prej cilit vend u publikua ky edikt? Nëse këto zhvillime i shohim nga ky këndvështrim, atëherë pse nuk flasim për Reskriptin e Nikomedisë, por për Ediktin e Milanos? Pse të gjitha meritat për publikimin e këtij reskripti i përshkruhen vetëm Konstandinit?
Përgjigja qëndron në faktin se Liciniu që nga viti 314 i kishte shqetësuar të krishterët, gjë që ishte një ndër arsyet e ndarjes me Konstandinin. Ndarja do të kulmojë me disa beteja ndërmjet ushtrive të këtyre dy perandorëve, kur Liciniu do të pësojë humbje të mëdha nga ushtria e Konstandinit. Dr. Klaus Martin Zhirarde, një ekspert i historisë antike nga Departamenti i Historisë Antike pranë universitetit Saarland të Saarbrukenit (Gjermani), për Ediktin e Milanos vlerëson dhe thotë: “Edikti i Milanos i vitit 313 nuk ekziston dhe nuk ka ekzistuar asnjëherë. Në fakt, kjo u bë e njohur në kërkimet historike nga fundi i shekullit XIX. Ky Dokument i cili në mënyrë jo të drejtë është quajtur edhe Magna Charta Libertatum për mbarë krishterimin – në të vërtetë është një shkresë e perandorit Licini që daton nga vera e vitit 313 nga Nikomidia, që në fakt i dedikohej vetëm pjesës lindore të Perandorisë Romake. Dëshiroj të shpalos se ideja libertas religionis për të gjithë nuk është pjesë e trashëgimisë krishtere, por një parim i publikuar nga perandori romak Konstandini nga shkaqe politike… Urdhri për liritë fetare i Konstandinit i de-dikohej vetëm pjesës lindore të Perandorisë, kështu që historikisht nuk është korrekte që teksti në formë të urdhrit të quhet Magna Charta Libertatum për liritë fetare të mbarë krishterimit. Mbështetjen ndaj religjionit të krishterë të cilën e publikoi perandori Konstandini I nga viti 313, nuk u pranua nga perandori pagan Liciniu në Ballkan dhe në Lindje. Sidoqoftë, gjatë sundimit të bijve të Konstandinit – përkatësisht ndërmjet periudhës kohore të viteve 337 dhe 361 – do të publikohen disa ligje kundër paganëve ku parashihej edhe mbyllja e tempujve paganë dhe ndalesa për të flijuar”!
Në fund, edhe njëherë do të nënvizojmë se jo rrallë herë vihet në harresë fakti se Ediktin e Milanos – si urdhër perandorak – e nxori Liciniu, e jo Konstandini, dhe i njëjti së pari herë është lëshuar në Nikomedi, e jo në Milano, meqë Nikomedia ishte kryeqyteti i Perandorisë Romake të Lindjes. Arsyet për sjelljen e Ediktit me siguri ishin të natyrës politike, e më pak të kenë qenë rezultat të ndonjë rilindjeje shpirtërore monoteiste. Konstandini I me siguri nuk mundi t’i rezistonte përhapjes së krishterimit, megjithëse është pikëpyetje se sa i përgjigjej një religjion si krishterimi një perandori siç ishte Konstandini?!
Megjithatë, Konstandini I mbetet i rëndësishëm për historinë e krishterimit dhe Europës, ndërsa Edikti i Milanos si i tillë paraqet një gjest i mirëpritur politik në favor të besimtarëve të krishterë të kohës së sundimit të Konstandinit I dhe më vonë.
Modus universal i rendit dhe ligjit
Bota e njohur e periudhës së shek. VII pothuajse ishte e ndarë ndërmjet dy fuqive të mëdha, siç ishin Persia dhe Perandoria Romake (në lindje, Bizanti). Këto dy perandori gjendeshin në shkallën më të lartë të qytetërimit dhe pikërisht në Romë, në Kostandinopojë dhe në Ktesifon vizatoheshin planet politike e ato luftarake dhe vendosej fati i popujve dhe qytetërimeve. Gjatë kësaj periudhe Meka dhe Medina ishin vendbanime ndërmjet dy kulturave, ndërmjet dy ideologjive, dy qytetërimeve dhe ndërmjet dy sistemeve shoqërore, për të cilat asnjëra nga këto superfuqi nuk treguan ndonjë interes strategjik e politik. Në Mekë ekzistonte vetëm një tempull i thjeshtë, një burim uji dhe asgjë tjetër. Madje, edhe rruga e mëndafshit ishte shumë larg këtyre vendbanimeve, sepse ajo vinte nga Kina, kalonte nëpër Persi, nëpër Arabinë Veriore e shkonte në Romë…
Në këtë kohë në Mekë u paraqit profeti i fundit i botës, emri i të cilit ishte Muhamed. Në fakt, gjatë misionit hyjnor në Mekë, Profeti Muhamedi (s.a.v.s.) u ballafaqua me realitetin pagan dhe me imazhin idhujtar pushtetmbajtës mekas të asaj kohe. Atëbotë u paraqitën disa tregtarë të njohur, të cilët ndër të parët iu kundërvunë sistemit të cilin filloi ta predikojë Muhamedi. Por, jo vetëm këta. Pati edhe disa aristokratë të cilët me kokëfortësinë e tyre kërkonin largimin e profetit “të ri” nga qyteti i tyre. Kështu gjendja erdhi deri në një pikë kur besimtarët do të duhej të largoheshin përkohësisht nga Meka. Prandaj ndodhi shpërngulja nga Meka për në Medinë. Ishte viti 622… Profeti Muhamed dhe shokët e tij e gjetën qytetin Jethrib, të cilin më vonë e quajti El-Medinetul-Mu-nevvere (Qyteti i Ndritur), në një gjendje jo edhe aq të përshtatshme sociale e juridike. Aty jetonin disa fise hebraike, disa familje të krishtere dhe disa familje të cilat sapo kishin konvertuar në fenë islame. Kjo strukturë njerëzish, përveç që ndahej sipas fesë, ndahej edhe sipas prejardhjes etnike, si: arabë, persë, hebrenj, madje edhe këto etni sërish ndaheshin në fise.
Tërë kjo nënkupton se Medina ishte një vend me popullsi shumetnike. Në fakt, asokohe në Medinë jetonin njëzet e dy fise. Në një kolorit të këtillë të etnive u paraqit nevoja për një rregullore juridike. Palët u takuan dhe në prezencë të profetit Muhamed dhe ithtarëve të tij, në një anë, dhe në prezencë të jomyslimanëve, në anën tjetër, u përpilua një shkresë/rregullore, të cilën e quajtën “Sahifa/Kitab, El-Vethika” (Fletë, Dokument në formë të shkruar). Aspektet për të cilat ishin pajtuar palët nënshkruese, në fakt ishin hedhur në atë shkresë. Ky dokument njihet në histori edhe si “Kartë”, përkatësisht si “Karta e Medines”. Ideja ishte që Dokumenti në fjalë të shërbejë si bazë juridike për rregullimin e qytet-shtetit të parë. Me këtë akt profeti Muhamed dëshiroi ta rregullojë sistemin shoqëror të jetës, që do të jetë boshti i unitetit të banorëve të Medines dhe më gjerë.
Karta e Medines është ruajtur si dokument në origjinalitetin e saj dhe është përcjellë si e tillë nëpër gjenerata. Ajo e kishte fatin të përkthehet edhe në shumë gjuhë të botës. Në disa libra të historisë në këtë kartë përmenden 47 nene, në disa 52, kurse në disa të tjera 72 nene. Arsyeja përse ekzistojnë numra të ndryshëm të neneve qëndron në faktin se disa autorë e kanë bërë bashkimin e disa neneve për shkak të ngjashmërisë ndërmjet tyre.
Megjithatë, thelbi i kësaj karte – që disa studiues e konsideronin edhe si kushtetuta e parë – nuk ndryshon dhe aty nuk ekziston ndonjë kundërthënie.
Karta e Medines është e ndarë në katër pjesë. Ndërmjet tjerave, në të garantoheshin:
- të drejtat elementare;
- e drejta e mbrojtjes;
- mbrojtja nga agresioni i jashtëm;
- mbrojtja nga padrejtësitë e brendshme;
- e drejta në ushtrimin e funksioneve;
- e drejta e posedimit të pronës private;
- e drejta e sigurimit social dhe e pleqërisë;
- të drejtat kulturore e fetare etj.
Pjesa e parë e Kartës përfshin nenet 1-24. Neni i parë “Ata përbëjnë një komunitet të vetëm” përshkruan mesazhin thelbësor dhe qëllimin e pjesës tjetër të Kartës. Ai shënon krijimin e një komuniteti dhe Karta shërbeu si një dokument unifikues në një qytet me grupime, kultura, fe dhe gjuhë të ndryshme.
Pjesa e dytë e Kartës së Medines përfshin nene 25-53. Të gjitha këto, në tërësi, i dedikohen bashkëngjitjes së grupeve hebraike në shoqërinë islame edhe atë sipas principeve të aleancës dhe pjesëmarrjes në mbrojtjen e atdheut të përbashkët.
Pjesa e tretë e Kartës së Medines përfshin nenet 54-63, ku figurojnë përcaktimet më kryesore për shoqërinë e asaj periudhe.
Pjesa e katërt e Kartës së Medines përfshin nenet 64-70. Në të figurojnë rregullat të cilat nuk janë të ndërlidhura ndërmjet vete, si ato në pjesët e lartshënuara. Aty bëhet fjalë për normat ligjore, në të cilat është arritur pajtueshmëri ose ku përsëriten disa shtojca në Kartë.
Në Kartën e Medines erdhën në shprehje karakteristikat fetare dhe ato juridike me të cilat theksohet pluralizmi i vërtetë shoqëror i banorëve të qytetit në fjalë, madje edhe më gjerë. Kjo kushtetutë, në fakt, bëri bashkimin e specifikave të të gjitha pikëpamjeve dhe botëkuptimeve, që në atë kohë qarkullonin në Medinë, kur kemi parasysh se aty jetonin pjesëtarë të besimit hebraik, të krishterë, idhujtarë… Kjo kushtetutë është hartuar në një kohë kur as që bëhej fjalë për të drejtat e qytetarëve në dy perandoritë e asaj kohe, Bizanti dhe Persia, e jo më për të drejtat e klaneve/fiseve në Gadishullin Arabik. Nëse sjellim ndërmend orvatjet e Platonit dhe Aristotelit për të hartuar një teori politike për shoqërinë greke, i kuptojmë edhe dallimet madhore mes ndërmjet Kartës së Medinës dhe teorive të filozofëve politikë, të cilat u hartuan nga Platoni (Republika) dhe Aristoteli në librin e tij mbi politikën…
Karta e Medines nuk ishte akt i njëanshëm, përkatësisht akt i vullnetit të vetëm njërës palë, por ajo ishte rezultat që lindi në bazë të një marrëveshjeje të ndërsjellë që kishte për synim mirëqenien, lirinë fetare dhe bashkëjetesën.
Si dokument, Karta nuk është e imponuar ose e dhuruar nga sunduesi i atyre mbi të cilët sundohet, madje hedh poshtë parimin e individualizmit dhe të shumicës dhe, njëkohësisht, e kultivon parimin e pluralizmit. Sipas këtij dokumenti, të gjithë anëtarët dhe bashkësitë, si dhe të gjithë ata që e nënshkruan atë, konsiderohen si një bashkësi, ndërsa – nga ana tjetër – çdo bashkësi paraqet bashkësinë e veçantë juridike me autonominë e vet fetare e kulturore. Pra, këtu bëhet fjalë për një shoqëri multietnike, multikonfesionale, por edhe multikanonike. Specifika e qartë e Kartës së Medines qëndron në atë se ajo u jep përparësi veçorive fetare, juridike dhe kulturore, ndërsa e mbështet modelin pluralist dhe atë pluralizëm e vë nën garanci kushtetuese. Pranë dëshmive se Karta e Medines në mënyrë mjaft të drejtë dhe korrekte i rregulloi raportet brenda bashkësisë së parë myslimane, ajo është e rëndësishme edhe për faktin që deri më sot mbeti e patejkalueshme kur flasim për implementimin thelbësor të të drejtave të përkatësive të ndryshme fetare dhe etnike.
Karta e Medinës dhe Magna Carta Libertum
Karta e Medines është hartuar shumë shekuj para Magna Carta Libertum e vitit 1215 në Angli, si dhe Ligjit për të Drejtat, po ashtu në Angli, të vitit 1689.
Nëse kalimthi bëjmë një krahasim ndërmjet Kartës së Medines (e vitit 622) dhe Magna Carta Libertatum (e vitit 1215), do të vërejmë se Karta e Medines nuk njeh klasa të ndara në shtresë klerikësh dhe feudalësh, siç ndodhi në shoqëritë e vjetra arabe dhe në ato mesjetare europiane. Karta e Medines nuk e rregullonte pozitën e burrështetasit dhe grupeve të interesit në Medinë, por rregullonte dhe vendoste marrëdhënie të shëndosha ndërmjet pushtetit dhe popullit, ndërmjet grupeve të ndryshme fetare që jetonin aty, si dhe veprimtaritë tjera që ishin me interes të përgjithshëm për shoqërinë e asaj kohe. Në anën tjetër, do të shohim se Magna Carta Libertatum, si akt juridik i hartuar në qershor të vitit 1215 në Angli nga mbreti Xhon Lakland, i rregullonte kryesisht marrëdhëniet ndërmjet Kishës dhe feudalëve, në një anë, dhe mbretit, në anën tjetër. Ndërkaq, me të ngjitur në fronin mbretëror në vitin 1199, mbreti Xhon ishte përveshur ndaj shfrytëzimit absolut të privilegjeve që i ofronte monarkia absolute. Ai ishte në gjendje lufte me Francën, në konflikte të vazhdueshme me Kishën dhe në mospajtim me feudalët, kështu që edhe pësoi disfatë kundër francezëve, u shkishërua nga papa Inocenti III (1160-1216) dhe u përball me kryengritjen e feudalëve, të cilën e përkrahu edhe borgjezia londineze!
Historiani Simon Shama thotë se “Magna Carta nuk është certifikata e lindjes së lirisë, por më së shumti certifikata e vdekjes së despotizmit”. Ndërsa Mark Juddery vlerëson se “interpretimi i Magna Cartës gjatë shekujve, si një thirrje për liri, nuk është realisht ajo çfarë nënkuptonte dokumenti origjinal. Ajo çfarë nënkupton sot Carta është shumë e mirë, por nuk kishte fare ideale të tilla kur ajo u shkrua. Atëbotë ishte e shkëlqyer për fisnikët, pasi ua jepte të drejtën e tokës. Ata me të vërtetë nuk pëlqenin të paguanin qira. Kjo është arsyeja se pse e hartuan Cartën. Nuk qe fare rasti i bindjes se duhet të ketë më tepër liri dhe garanci për të gjithë njerëzit si të barabartë! Nuk kishte as ndonjë gjë në lidhje me aktet e pafundme të pashpirtësisë së mbretit dhe vrasjeve të kryera prej tyre. Në të vërtetë, shumica e neneve në dokumentin origjinal qenë përqendruar në të drejtat që u interesonin baronëve. Dhe, nga 63 nenet e saj, sot vetëm 3 vijojnë të jenë të vlefshme”. Në veprën e tij “Magna Carta”, të publikuar në vitin 1965, historiani anglez Sir James Holt thotë se “Magna Carta e vitit 1215 ishte një dështim i plotë”.
Për dallim nga Magna Carta e vitit 1215, Karta e Medinës e formoi themelin kushtetues të bashkësisë politike të ndërtuar nga ajo bashkësi e parë myslimane në krye me profetin Mu-hamed. Kushtetuta e Medines në fakt ishte një dokument gjithëpërfshirës që i mbulonte të gjitha kërkesat e një shoqërie të organizuar…. Aty u vendosën një numër parimesh të rëndësishme politike, që së bashku e formuan Kushtetutën Politike të shtetit të parë, ku u përcaktuan edhe të drejtat politike dhe detyrat e anëtarëve të bashkësisë në atë qytet-shtet të ri. Sistemi politik në Kartë e miratoi parimin e tolerancës fetare, kjo bazuar në lirinë e besimit për të gjithë anëtarët e shoqërisë. Karta deklaron se bashkësia (ummeti) është një shoqëri politike e hapur për të gjithë individët e angazhuar ndaj parimeve dhe vlerave të saj, të gatshëm për të përballuar barrën dhe përgjegjësitë e saj. Në këtë qytet-shtet është vendosur parimi i ligjshmërisë, ku të gjithë banorët u shndërruan në një komunitet, duke përfshirë edhe politeistët dhe hebrenjtë, model ky i cili çdoherë mund të jetë model bazë për një organizim të mirëfilltë shtetëror.
Përmbyllje
Me gjithë politikën e tij në favor të Krishterimit, Konstandini I nuk e kishte pranuar krishterimin si fe të tij në kuptimin e plotë të fjalës, por ai u pagëzua vetëm në shtratin e vdekjes nga një prift arian!
Në të vërtetë, janë të pakta ato çështje në historinë e shkencës, për të cilat është shkruar dhe diskutuar aq shumë, saqë është diskutuar për çështjen rreth qëndrimit të Konstandinit I ndaj të krishterëve. Rreth kësaj çështjeje janë shprehur mendime të ndryshme, që prej atyre që besojnë se Konstandini I ishte fetarisht indiferent dhe se Krishterimin e përqafoi nga arsye thjesht pragmatike, e deri te ata të cilët tek ai shohin të konvertuarin e sinqertë, i cili rrënjësisht ndikoi në kthesën e politikës fetare të Perandorisë Romake. Argumentet ekzistojnë edhe për njërën dhe për tezën tjetër. Ndërkaq traditën pagane të konvertimit të Konstandinit në krishterim në mënyrë më të plotë e paraqet Zosimi, një autor i shek. VI në veprën “Historia e re” (II, 29, 1-5, ed. F. Paschoud, Zosime, Nouvelle Histoire, Volume I, livres I et II, Paris 1971, f. 101-102).
Është e vërtetë se për Konstandinin I qëllimet politike ishin vendimtare, sepse secili e kishte të qartë se politika e dëbimit të të krishterëve, të cilën e zbatonte Diokleciani, u tregua joproduktive. Megjithatë, bëhet stërmadhim kur pretendohet se motivi i publikimit të Ediktit të Milanos paraqet afirmim të krishterimit, si dhe kur pohojmë se mbreti Konstandin I na ishte shndërruar në një të krishterë besnik! Nuk është aq vështirë për ta dalluar motivin politik të perandorit të sapopagëzuar Konstandin I, si një politikan i famshëm!
Gjatë shënimit të ditës së Ediktit të Milanos shpeshherë harrojmë se numri më i madh i zyrtarëve kishtarë jo rrallëherë binte nën nivelin e Ediktit në fjalë. Ata shpeshherë përgjatë historisë i përkrahnin dhe i organizonin persekutimet dhe dëbimet ndaj pjesëtarëve të religjioneve jokrishtere, si ndaj hebrenjve, ashtu edhe ndaj myslimanëve (kryqëzatat, inkuizicioni, stivat e druve..).
Ndër dokumentet e para ndërkombëtare relevante për mbrojtjen e pakicave fetare në Europë konsiderohet edhe Paqja Fetare e Augsburgut e vitit 1555, kur pranohet doktrina e re dhe vendoset parimi i famshëm “Cuius regio, eius religio” (I kujt është regjioni, i tij është edhe religjioni). Marrëveshja paqësore e Vestfalisë, e nënshkruar në vitin 1648 në Osnabrik dhe në Minster, shënoi një hap përpara, pasi që pjesëtarëve të dy religjioneve më të mëdha në Europën Qendrore (katolikëve dhe protestantëve) ua siguroi lirinë fetare dhe lirinë e mendimit. Me këtë marrëveshje, para së gjithash, iu dha fund konflikteve tridhjetëvjeçare (1618-1648) në Europën Qendrore. Gjithashtu, sukses të dukshëm solli edhe Kongresi i Vjenës, i mbajtur në vitin 1815, përkatësisht atëherë kur Rusia, Austria dhe Prusia u detyruan që polonezët t’i pranojnë brenda kufijve të tyre si pakicë nacionale e fetare, siç ndodhi edhe me marrëveshjen e nënshkruar në Konferencën e Konstandinopojës në vitin 1881, kur Greqia u detyrua t’i respektojë të drejtat fetare të pakicave islame, që jetonin në territorin grek. Në nenin 8 të kësaj konvente thuhet: “Muhamedanëve, të cilët jetojnë në territoret që janë bashkangjitur Greqisë, iu sigurohet liria e fesë”.
Që nga antika e deri në kohët bashkëkohore është bërë një hap shumë i madh në aspekt të institucionalizimit të problemit të të drejtave të njeriut ndaj pakicave fetare në botë. Janë miratuar një numër i madh i dokumenteve në nivel të Kombeve të Bashkuara dhe bëhen orvatje të mëdha drejt universalizimit të luftës në sferën e mbrojtjes së të drejtave të njeriut.
Shikuar në aspekt teologjik, vërejmë se asokohe krishterimi ishte shndërruar në “fe të Perandorisë” kur edhe u detyrua ta paguante një çmim të madh për t’iu përshtatur pozitës së re duke e riformuar teologjinë dhe duke u larguar nga identiteti i tij i origjinës. Sipas Cox-it, ajo që njihet si “qytetërimi i krishterë i Mesjetës” është më afër kulturës heleno-romake sesa doktrinave origjinale të krishtera.
Vërtetë Edikti i Milanos do të mbetet lëndë studimi sa i përket lirisë fetare dhe zgjerimit të religjionit të krishterë në fillim të shek. IV, ndërsa Karta e Medines çdoherë do të jetë objekt studimi serioz nga këndi i jurisprudencës dhe i të drejtave të pakicave etnike e fetare.
(Ky tekst është pjesë e librit të papublikuar me titull “Një paralele dhe dy histori tolerance: Edikti i Milanos dhe Karta e Medines”)
