Grekët e vjetër besonin se e vërteta zbulohet nëpërmes bisedimit (dialogos). Urtësia, thoshin ata, arrihet me komunikimin e ndërsjellë. Nga grekët bota mësoi dialogun, ndërsa romakët na falën aftësinë e të folurit. Të parët hynë në histori me urtësi (fryti i bisedimeve) të dytët u njohën me “të drejtën” (fuqia e retorikës).
Shkruan: Mustafa Bajrami
Dialogu i bënë mirë njeriut, sikur loja me lodra që ushqen shpirtin e fëmijës. Sokrati tërë jetën e tij e kaloi duke biseduar. Sipas tij, edhe të menduarit është një lloj dialogu me vetveten. Dialogu është Hominem Quaero, thoshte ai. Të jesh njeri, do të thotë të bisedosh me tjetrin. Njeriu nuk është qenie që vetëm flet, por qenie që bisedon.
Ka dallime substanciale mes të folurit dhe të biseduarit. Të flasësh do të thotë të jesh vetëm ti, ndërsa kur bisedohet, pranohet edhe tjetri, i barabartë me ty dhe afër teje.
Njerëzit jo gjithmonë janë të vetëdijshëm për rëndësinë e krijimit të urave mes tyre. Ata flasin shumë, por pak bisedojnë. Njeriu që vetëm flet, nuk ka shumë për të dhënë, sikur që, kur dëgjon vetëm vetveten, nuk ka mundësi të dëgjojë edhe të tjerët. Njeriu ka nevojë të mësojë edhe si të bisedojë, edhe si të dëgjojë. E tërë jeta është luftë për veshin e huaj, thoshte Kundera. Nëse është e vërtetë se “muret kanë veshë”, atëherë është e vërtetë edhe “veshët kanë mure”. Dialogu më i mirë është pa ndërmjetësime. Sa më shumë që ka ndërmjetësues aq më larg janë palët mes vete.
Numri kaq i madh i institucioneve, shoqatave, organizatave dhe të tjerave që themelohen ditë e më shumë, në realitet tregon mungesën e dialogut i cili do të prodhonte respekt të ndërsjellë dhe dashuri mes njerëzve. Njerëzit ditë e më shumë janë në kërkim të vërtetës të cilën zor se po e gjejnë. Në skenë janë anti-vlerat, ndaj kërkohet ndihma e institucioneve që në fakt ato nuk prodhojnë dashuri.
Por, cilat janë shkaqet dhe motivet që pengojnë dialogun mes njerëzve? Mos është të folurit e tepërt që vetëm llomotitet, e nuk bisedohet?
Dialogu nuk bëhet vetëm duke folur. Në dialog dëgjohet edhe mendimi tjetër. Njerëzit me përvoja të thella jetësore janë të gatshëm të dëgjojë më shumë se ata me përvoja të pakta. Ibn Halduni kishte nënvizuar se njeriu me përvojë dëgjon më shumë sesa flet. Personi i gatshëm për dialog dallon nga ai tjetri i cili refuzon dialogun. Ky i fundit thuajse është asgjë. Me dialog zbutet bindja e gabueshme se vetëm njëri ka të drejtë. Dialogu jep mundësinë e vlerësimit të tjetrit, krijon mundësinë e qasjes kritike ndaj çështjes së shtruar. Ai është fillimi i përfundimit të besimit të çoroditur se pala tjetër nuk ka të drejtë.
Njeriu është “i gjallë” atëherë kur tregon gatishmëri për të biseduar. Dialogu pa rezultate është më i mirë se rezultati pa dialog. Ç’është e vërteta, pyetjet e parashtruara në dialog janë esenca e dialogut e jo përgjigjet e dhëna aty. Liria e të pyeturit është themeli i mendimit të lirë. Është fryma që e bënë njeriun krenar të jetë pjesë e ambientit ku pyetet lirshëm.
Pyetja i lidhë njerëzit mes vete dhe është themeli i shoqërisë së hapur. Pyetjet e shtruara në dialog janë ato që njerëzit i bashkojnë, ndërsa përgjigjet që dalin nga aty janë ato që mund t’i ndajnë. Pyetja “jote” së bashku me pyetjen “time” krijojnë pyetjet “tona”. Pyetjet janë më të dashura dhe më të ngrohta se përgjigjet. Ajo që mbetet dhe nuk ndryshon është pyetja, jo përgjigjja. Kur largojmë mënjanë përgjigjet, të freskëta mbeten vetëm pyetjet, sepse ato jemi “ne”.
Dialogu është marrje-dhënie reciproke. Si i tillë që është, ai prodhon dashuri. Dashuria e vërtetë është ajo që jep dhe merr. Kur bisedohet, njerëzit edhe duhen mes vete. Aty ku gënjehet, nuk ka dashuri. Dialogu krijon bazën e dashurisë mes njerëzve. Dashuria shtohet vetëm duke biseduar. Dialogu është mënyra për t’i bërë njerëzit të hapen ndaj njëri tjetrit. Mbyllja në vetvete është strofulli i djallit, dhe i diktatorit. Në fakt, ai i cili për ndonjë arsye mbyllet në vetvete, nëse dëshiron të mbetet njeri, ai duhet të bisedojë, së paku me karakterin e tij brendshëm. Ama, gjithsesi të bisedojë. Pa dialog njeriu është diçka tjetër, por jo më njeri. Nëpërmes “tjetrit” njeriu njeh vetveten ndërsa me ndihmën e të tjerëve tejkalon “vetëm vetveten”.
Nga rrafshi antologjik njeriu është i pa përkryer, ndërsa nga rrafshi gnoseologjik, është i kufizuar. Andaj dialogu është mënyra më sublime për të arrit të vërtetën. Berzhajevi mendonte se e vërteta është sikur jeta bashkëshortore; ajo (e vërteta), nuk është vetëm e njërës palë, por e të dyja palëve. Mendimi mbi veten korrigjohet me mendimin e tjetrit për ty. Dialogu mes njerëzve perfeksionon edhe atë që është “Unë” edhe atë që është “Ti”. Ai është mozaiku i të qenit “Ne”.
Vetëm njeriu që pretendon se njeh plotësisht të vërtetën nuk ka nevojë të bisedojë, dhe, me që nuk ka njeri të tillë, të gjithë njerëzit kanë nevojë të bisedojnë. Dialogu nuk duhet të bëhet me imponime, sepse imponimi shkel mbi integritetin e tjetrit. Njeriu është i prirë të jetë materialist më shumë se që i jep rëndësi vlerave të larta morale. Mohimi i të drejtës së tjetrit për të jetuar është krim i rëndë që i bëhet njeriut. Egoizmin nuk e duron as Zoti.
Dialog nuk mund të ketë as mes njerëzve që mendojnë njëjtë. Të qenit të njëjtë nuk ka kurrfarë kuptimi. Nëpërmes dialogut duhet kërkuar të vërtetën e jo fitoren ndaj tjetrit. Sikur që nuk është e vërtetë krejt çka them unë, nuk është gabim as krejt çka thua ti. Nëse ka njeri që krejt çka thotë është ashtu, atëherë pse të ekzistojnë të tjerët? Dialogu zhvillohet vetëm aty ku njerëzit mendojnë ndryshe. Të bisedohet me ata që mendojnë si ti, donë të thotë t’i flasësh me vetveten. Zhdukja e dallueshmërisë mes njerëzve është fillimi i vdekjes së shpirtit të shoqërisë.
Njeriu dogmatik nuk duron dallueshmërinë. Dogma pengon debatin dhe zhvillimin. Dogma është forma e brendshme e dhunës ndërsa dhuna është forma e jashtme e dogmës. Pushteti i Greqisë së vjetër pranoi mendimin gjenial të Sokratit, por vetëm deri aty ku ky i fundit preku dogmat helene. E kur i kritikoi ato, e helmuan për vdekje. Edhe në fe ekzistojnë dogmat. Të mira apo të këqija që janë, ato nuk lejojnë të preken. Nëse dikush merr guximin t’i interpretojë, ai njeri shpallet heretik dhe i dëshirohet vdekja. I kërkohet koka.
Dialogu i vërtetë nuk duron rregulla të stërngarkuara e as filozofi të stërgjatura. Mjafton sinqeriteti. Vetëm njerëzit me shpirt të pastër mund të bisedojnë e të kuptohen mes vete. Të tjerët veç flasin. “Ne mund të ekzistojmë kur unë dhe ti puqemi diku, për të biseduar”, thoshte M. Buber.
Në dialog askush nuk humb. Të gjithë mund të fitojnë. Përgjatë dialogut dalin gjëra të mrekullueshme. Aty zhvillohet një “sharing” i së vërtetës. Sa do që e vërteta, e bukura dhe e madhërishmja ndahen e shpërndahen mes njerëzve, ato kurrë nuk pakohen. Vlera e njeriut duhet të matet me shkallën e bashkë-ndarjes me të tjerët; sa më shumë që jemi të hapur ndaj njëri tjetrit aq më shumë i afrohemi Zotit dhe sa më shumë që largohemi nga njëri tjetri aq më larg i jemi Atij.
Dialogu është analizimi i vetvetes dhe metoda më e mirë për pranimin e tjetrit. Dialogu duhet të vlerësohet mbi bazën e interesave të përbashkëta të palëve që në bisedime. Në një shoqëri ku flitet më shumë se që zhvillohet dialog, ku monologu zëvendëson bisedimin, aty nuk ka liri. Fati i asaj shoqërie mbetet në duart e fatit të kohës. E koha jo gjithëherë është e treguar e mëshirshme ndaj njerit. Në këtë gjendje duket se jemi ne shqiptarët. E nëse vazhdohet kështu, shqiptarët do ta kenë shumë të vështirë. Dialogu që nuk ka kuptimin e bashkëpunimit shndërrohet në imponim dhe si i tillë është fillimi i dhunës. Herodoti te “Historia” e tij kishte shkruar: “Askush nuk duhet të zgjedhë luftën para paqes. Në paqe fëmijët varrosin prindërit, ndërsa në luftë prindërit varrosin fëmijët”. Prandaj, sa më shumë që bisedohet, aq më pak dhunës i mbetet hapësirë.
Dialogu është politika më e mirë e mundshme. Është imperativ i kohës të kyçemi në dialog, sa më shpejt që është e mundur. Duhet të lejohet zhvillimi i proceseve integruese për çështjet e hapura dhe të krijojmë marrëdhënie reciproke mes vete. Për tejkalimin e gjendjes së krijuar, kudo në hapësirat shqiptare. Dhe, jo vetëm mes shqiptarëve. Por, edhe mes shqiptarëve dhe të tjerëve.
